Χιούμορ και Εξουσία

«Θα περιμένω τη νύχτα σας αδιάφορος
χαμογελώντας με ψυχρότητα για τις ένδοξες μέρες.
Πίσω από το χάρτινο κήπο σας
πίσω από το χάρτινο πρόσωπό σας
εγώ θα ξαφνιάζω τα πλήθη
ο άνεμος δικός μου
μάταιοι θόρυβοι και τυμπανοκρουσίες επίσημες
μάταιοι λόγοι.
Μην αμελήσετε.
Πάρτε μαζί σας νερό.
Το μέλλον μας θα έχει πολύ ξηρασία.»

Μιχάλης Κατσαρός, «Θα σας περιμένω»


Στο «Όνομα του Ρόδου», το βιβλίο του Ουμπέρτο Έκο, ο μοναχός-βιβλιοθηκάριος Μαλαχίας είναι ο φύλακας του βιβλίου του Αριστοτέλη «Περί Κωμωδίας». Ο μοναχός, φοβούμενος τη διαβρωτική (κατά την άποψη του) λειτουργία του γέλιου και με μοναδική έγνοια να προστατέψει τη θρησκεία από αυτό, λέει, καταδικάζοντας το: «Το γέλιο είναι άμεσο, μεταδοτικό, εξαιρετικά αποτελεσματικό αφού μπορεί και καταστρέψει ένα ιδεολογικό οικοδόμημα που χτίζεται με πολύ κόπο για να θεμελιώσει μια εξουσία, άρα είναι η πιο επικίνδυνη απ' όλες τις αρετές.»

Από το 1327, χρονολογία που διαδραματίζεται η μυθιστορία του Έκο, τα χρόνια έχουν κυλήσει, τα πρόσωπα έχουν αλλάξει, οι δομές της κοινωνίας έχουν αναδιαρθρωθεί, αλλά αυτό που παραμένει αναλλοίωτη σταθερά είναι η σάπια καρδιά της εξουσίας και η έλλειψη ανεκτικότητας της απέναντι στο χιούμορ. Και αυτό γιατί στην πραγματικότητα κάθε εξουσία τρέμει κάθε τι άγνωστο, καινούργιο ή διαφορετικό. Καμία εξουσία δεν διαθέτει χιούμορ και φαντασία. Πανικοβάλλεται μπροστά σε κάθε καινοτομία που έχει καταγγελτικό ή εξωσυμβατικό λόγο.

Κι όχι τυχαία, αφού κάτω από την επιφανειακή αθωότητα ενός ευφυολογήματος, ενός σατυρικού σχολίου κρύβεται μια κριτική θεώρηση των πραγμάτων, μια διαφορετική φωνή, που εμπεριέχει και μια αυτεπίστροφη λειτουργία σε αυτόν που την αρθρώνει. Ας θυμηθούμε το ανατρεπτικό λαϊκό χιούμορ και όλες τις μορφές αποστασιοποίησης που όλοι μας πετυχαίνουμε ως ένα βαθμό, να βγαίνουμε δηλαδή από τις άμεσες εντυπώσεις μας και να τις βλέπουμε με κριτικό μάτι, έτσι ώστε τα βιώματά μας να είναι συγχρόνως βιώματα αλλοτρίωσης και αποστασιοποίησης από την αλλοτρίωση.

Φυσικά, το χιούμορ δεν έχει καμία σχέση με την απαξίωση και τη γελοιοποίηση που προσιδιάζουν στη χλεύη, αφού η πρόθεση σε αυτή την περίπτωση είναι ιδιοτελής και μειωτική. Ακόμα και στις δυσκολότερες στιγμές μιας κοινωνίας, το χιούμορ παραμένει το τελευταίο όπλο των «από κάτω». Και ιδωμένο από μια άλλη γωνία: «Το κωμικό", γράφει ο Έκο, "από κοινωνική άποψη θα συνεχίζει να προκαλεί διακρίσεις: όποιος σατιρίζει τον εαυτό του ή αποδέχεται τη σάτιρα, θ' αποδεικνύει την κοινωνική του ανωτερότητα, κι όποιος δεν θα μπορεί να επιτρέπει στον εαυτό του αυτή την πολυτέλεια, θα αποκαλύπτει δημόσια την κατωτερότητά του". Όπερ, η ταξικότητα μιας κοινωνίας δεν υπάρχει μόνο όπως την περιέγραψε ο Μαρξ, αφού όποιος κάνει πλάκα βρίσκεται ipso facto απέναντι από την εξουσία, άρα σε μια άλλη κάστα….

Ανακαλώ στη μνήμη τις δηλώσεις των δημοσίων προσώπων, που αναφέρονται στην αναγκαιότητα ελέγχου της εξουσίας και πόσο ευπρόσδεκτο είναι όταν αυτό γίνεται με χιούμορ από δημοσιογράφους, σκιτσογράφους, ακόμα και από τους πολίτες στις καθημερινές τους συναναστροφές. Ευτυχώς, πλέον μπορούμε να ξεχωρίζουμε τις φενάκες και τα παχιά λόγια….

Τελευταία σκέψη για να δέσουν τα πιο πάνω: Από το 1327, λοιπόν, οι θεματοφύλακες της εκάστοτε καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων θέλησαν να ελέγξουν το γέλιο και τη συνακόλουθη απελευθέρωση και απομυθοποίηση της σοβαροφάνειας που αυτό συνεπάγεται. Το ότι αιώνες μετά συνεχίζουμε να γελάμε βροντερά, αποτελεί απόδειξη ότι οι κάθε λογής εντεταλμένοι Μαλαχίες έχουν αποτύχει οικτρά σε κάθε προσπάθεια περιορισμού και επιβολής τους....